دکتر مسعود درخشنده٬ کارشناس مسائل انرژی و استاد دانشگاه «گلیشیم» استانبول طی یک مقاله به بررسی تلاش قدرت‌های اقتصادی جهان، از جمله ترکیه برای دسترسی به منابع انرژی و انرژی‌های تجدیدپذیر برای تامین امنیت انرژی خود و در نتیجه دورماندن از تلاطم‌های سیاسی و اقتصادی خارجی پرداخته است که مشروح آن در ادامه می‌آید.
شاید چندان بی‌راه نباشد اگر بگوییم انرژی بهانه پنهان بسیاری از ناآرامی‌ها و جنگ‌ها در میان بسیاری از کشورها و جوامع بوده است. در این مقاله به دنبال اثبات این مدعا که طرفداران بسیاری دارد نیستیم، بلکه می‌خواهیم به این نکته بپردازیم که اساسا چرا انرژی اینقدر مهم است و با مقایسه میزان دسترسی به آن در میان کشورهای توسعه‌یافته صنعتی و یا صاحبان قدرت‌های اقتصادی دنیا با کشورهای خاورمیانه٬ افق توسعه پایدار آنها را از منظر یک نیاز اساسی بررسی کنیم. انرژی به زبان ساده توانایی انجام یک کار است و بدون انرژی و صرف آن انجام هیچ حرکتی ممکن نیست. کلیه فعالیت‌های بشر وابسته به آن است و در واقع بدون انرژی حتی چرخه آب و حیات هم وجود نخواهد داشت. حفر یک چاه، ذوب کردن سنگ‌های معدنی، شکل‌دهی به فلزات، جابجایی مواد از مکانی به مکانی دیگر، گرم نگه‌داشتن فضای یک خانه، برش قطعه‌ای از چوب، حرکت اتومبیل‌ها و روشنایی معابر همه و همه با وجود انرژی ممکن می‌شود.
انرژی به‌صورت‌های مختلفی موجود و تبدیل آن به صورتی از انرژی که قابل مصرف برای اهداف مختلف باشد، خود نیازمند فرآوری و فرایندهای مختلفی است. خورشید یک منبع لایزال انرژی است. انرژی شیمیایی موجود در پیوند شیمیایی موادی همچون ترکیبات نفتی و کربنی نوع شناخته‌شده دیگر انرژی است. انرژی پتانسیل موجود در یک منبع آب که پشت یک سد انبار شده باشد، انرژی موجود در هسته اتم که می‌تواند با یک فرایند شکافت آزاد شود، انرژی باد و انرژی موجود در موج‌های دریا همه و همه منابع انرژی هستند. دسترسی به این منابع انرژی اما برحسب موقعیت جغرافیایی و امکانات خدادادی هر کشور متغیر هستند. انرژی برق برای همگان آشناست و کارایی بسیاری دارد، چون انتقال آن از مکانی به مکانی دیگر آسان است و به راحتی قابل تبدیل به انرژی حرکتی قابل مصرف برای اهداف مختلف است. به همین دلیل برق مهمترین شکل انرژی مصرفی در بسیاری از صنایع است. انرژی برق با همه آسانی کاربرد آن، یک مشکل اساسی دارد و آن هم ذخیره آن است که کار راحتی نیست و نیاز به انباره‌های انرژی و یا همان باطری‌ها برای ذخیره آن است.
ذخیره انرژی برق برای مصارف سنگین همانند صنایع، کاری است که با تکنولوژی‌های امروزی همچنان غیرممکن است. انرژی برق یک منبع انرژی نیست٬ یعنی به بیان واضح‌تر این انرژی در جایی انبار نشده تا بشر برود و آن را استحصال کند، بلکه منابع دیگر انرژی به برق تبدیل می شوند و آنگاه به مصرف می رسد. امروزه مهمترین منبع موجود انرژی، سوخت‌های فسیلی (نفت و گاز و ذغال سنگ و ... ) هستند که به دلیل ارزان بودن همچنان رتبه اول را در سبد انرژی جهانی دارند. از آنجا که این منابع انرژی در طی میلیون‌ها سال به‌صورت بسیار بسیار آهسته در اعماق زمین به وجود آمده‌اند و امروزه سرعت برداشت از این منابع به مراتب بسیار بسیار بیش از سرعت تولید آن‌هاست، این منابع به عنوان منابع تجدیدناپذیر تلقی می‌شوند و بطور ساده می‌توان گفت به زودی تمام خواهند شد. از آنجایی که میزان دقیق موجودی این منابع مشخص نیست٬ تاریخ دقیقی هم برای اتمام آن نمی‌توان پیش‌بینی کرد.اما تخمین‌های مختلف عمر این منابع را تا ۲۰۰ سال دیگر می‌دانند.
در کنار مشکل تجدیدناپذیری مشکلات محیط زیستی بسیاری هم با استفاده از سوخت‌های فسیلی بروز یافته‌اند که پدیده گرمایش جهانی بارزترین این مشکلات است. همه اینها باعث شده است که کشورها به فکر منابع دیگر انرژی و یا منابع قابل تجدید هم بیافتند. انرژی خورشیدی و انرژی موجود در آب پشت سدها از جمله انرژی‌های تجدیدپذیر هستند. انرژی هسته‌ای هم با اینکه تجدیدناپذیر است، اما به دلیل موجودی بسیار عظیم انرژی در واحد جرم ماده، انرژی برق تولیدی از آن ارزان و محرک خوبی برای صنایع است. برای در حرکت نگه‌داشتن چرخ تولید لازم است که یک کشور به منابع انرژی، دسترسی آسان و ارزان داشته باشد. بررسی نقاط ضعف و قوت این منابع انرژی از موضوع بحث این مقاله خارج است و در نوشتاری دیگر به جنبه‌های زیست محیطی و اقتصادی این منابع انرژی خواهیم پرداخت. اکنون می‌خواهیم ببینیم که کشورهای صنعتی توسعه‌یافته و ابرقدرت‌های اقتصادی انرژی مصرفی خود را چگونه تضمین می‌کنند و چه میزان به واردات آن وابسته‌اند و در نهایت نیز نگاهی خواهیم داشت به ترکیه که پیشروترین کشور تولیدکننده در میان کشورهای مسلمان است.
ایالات متحده آمریکا
در تصویر یک، نمودار توزیع منابع انرژی در ایالات متحده آمریکا نشان داده شده است. مجموع مصرف انرژی در ایالات متحده برای سال ۲۰۱۹ معادل تقریبا ۱۰۰.۲ کوادریلیون (هر کوادریلیون معادل هزار ملیون ملیون) بی تی یو بوده است. از نظر مصرف انرژی ایالات متحده در جهان رتبه اول را دارد. نفت٬ گاز و ذغال سنگ به عنوان سه منبع اصلی انرژی فسیلی هنوز ۸۰ درصد از کل انرژی مصرفی را در این کشور تشکیل می‌دهد. این منابع انرژیی یا به صورت مستقیم و یا ابتدا به برق تبدیل شده و سپس به مصرف می‌رسند. توازن انرژی در ایالات متحده برای سالهای طولانی از ۱۹۵۲ تا ۲۰۱۹ به‌صورت واردات بوده است و در ۲۰۱۹ پس از مدت زمان طولانی به صادرکننده انرژی تبدیل شده است. این پیشرفت بسیار قابل توجه به علت افزایش تولید نفت از منابع داخل ایالات متحده و پیشرفت تکنولوژی حفاری چاه نفت و استحصال نفت از منابع شیل است. با این وجود مهمترین منبع واردات انرژی نیز همچنان نفت است. واردات نفت در سال ۲۰۱۹ در مجموع به طور متوسط ۹.۱ میلیون بشکه بوده که به طور عمده از کانادا (۴.۴۲ ملیون بشکه در روز) تامین شده است. این کشور وابستگی واردات نفت خود به اوپک را به کمتر از ۱.۷۱ ملیون بشکه در روز رسانده است. با این ارقام واضح است که ایالات متحده وابستگی خود به منابع انرژی خارج از مرزهایش را به حداقل رسانده است.
چین
چین انرژی مورد نیاز خود را تا ۶۰ درصد فقط از سوختن ذغال سنگ تامین می‌کند. در مجموع چین بیش از ۸۵ درصد انرژی خود را از سوخت‌های فسیلی (نفت، گاز، زعال‌سنگ) تامین می‌کند. واردات روزانه نفت چین در سال ۲۰۱۹ تقریبا ۱۰.۱ ملیون بشکه در روز بوده است که برای تامین آن به منابع کشورهای عضو اپک و عربستان سعودی٬ روسیه، عراق، آنگولا، عمان و دیگر کشورهای غیر اپک وابسته بوده است. برای کاستن از آلودگی٬های محیط زیستی استفاده از گاز طبیعی مایع شده ال.ان.جی در چین در سال ۲۰۱۹ به شدت افزایش یافته که در آن مورد نیز چین تا ۴۳ درصد به واردات آن وابسته است. نکته قابل تامل این است که گاز طبیعی مایع شده اکنون ۶۰ درصد گاز مصرفی چین است. به طوری که ظرفیت مصرف این ماده از واردات از طریق خط لوله گاز بیشتر شده است.
آلمان
آلمان رتبه یک مصرف انرژی را در اروپا و رتبه هفتم را در دنیا در سال ۲۰۱۹ داشته است. این کشور تا ۷۱ درصد به واردات برای تامین انرژی نیازمند است. آلمان برای تامین انرژی خود تا ۷۸ درصد همچنان به سوخت‌های فسیلی نفت، گاز و ٔزغال سنگ متکی هست که سهم این سه تقریبا نزدیک به هم است. آلمان در استفاده از انرژی حاصل از سوخت های زیستی پیشرفت زیادی داشته تاجایی که با سهم ده درصدی حتی از انرژی هسته‌ای که سهم آن در سبد انرژی آلمان چیزی بیشتر از ۶ درصد و پیش افتاده است.
براساس برنامه٬ این کشور تا پایان سال ۲۰۲۲ به انرژی هسته‌ای خاتمه خواهد داد. مصرف روزانه نفت در این کشور ۲.۴ ملیون بشکه در روز بوده و در سال ۲۰۱۹ از روسیه ۳۱.۵ درصد، نروژ ۱۱.۳ درصد و بریتانیا ۱۱.۹ درصد واردات صورت گرفته است.
این کشور همچنین ۹۷ درصد گاز مصرفی خود را به ترتیب از روسیه ، هلند و نروژ وارد می‌کند. از نظر زغال‌سنگ آلمان منابع عظیمی از زغال‌سنگ سخت و قهوه ای را در اختیار دارد و بزرگترین تولید کننده ذغال سنگ قهوه ای (لیگنیت) است. اما به علت موانع ژئولوژیکی استخراج زغال‌سنگ سخت٬ قابلیت رقابت با بازار جهانی را ندارد و به این دلیل تا ۹۴ درصد از زغال‌سنگ سخت خود را از کشورهای روسیه ۴۰.۸% ، آمریکا ۲۰.۹% و کلمبیا ۸.۱% وارد کرده است. تا اینجا معلوم شد که کشور آلمان هم تا حدود بسیار زیادی وابسته به واردات انرژی است.
ترکیه
ترکیه برای تامین انرژی مورد نیاز خود تا ۸۵ درصد متکی بر سوخت‌های فسیلی است. ترکیه برای تامین نفت و گاز مورد نیاز خود تقریبا بطور کامل متکی بر واردات است. این کشور دارای منابع غنی ذغال سنگ می‌باشد که حدود یک درصد ذخایر دنیا را شامل می شود. اما منابع کشف شده نفت و گاز ترکیه کم است. تولید زغال‌سنگ معادل ۱۴ میلیون تن نفت بوده درحالیکه حجم مصرف زغال‌سنگ معادل ۴۲ ملیون تن نفت بوده است. این داده‌ها به خوبی گویای این وضعیت است که ترکیه به شدت به واردات انرژی متکی است.
سهم انرژی‌های تجدیدپذیر همانند خورشیدی، بادی و سوخت های زیستی در سال ۲۰۱۸ پیشرفت چشمگیر ۳۲ درصدی داشته که بسیار قابل توجه است. این میزان برای سال ۲۰۱۸ معادل ۸.۵ میلیون تن نفت بوده است درحالیکه در ۲۰۰۸ این مقدار فقط ۰.۳ ملیون تن نفت بود. واردات نفت ترکیه برای سال ۲۰۱۹ در حدود روزانه یک ملیون بشکه در روز ثبت شده که از روسیه، عراق و قزاقستان وارد شده است. واردات گاز ترکیه معادل ۴۵ ملیارد مترمکعب در سال ۲۰۱۹ بوده که به طور عمده از روسیه ۳۴ درصد، آذربایجان ۲۱ درصد و ایران ۱۷ درصد تامین شده است.
با پیشرفت‌های قابل توجه در صنعت٬ نیاز به انرژی در ترکیه هر سال بیشتر شده و اتکا به واردات نیز در حال افزایش است. این نیز باعث می‌شود که فعالیت‌های تولیدی در ترکیه در معرض تغییرات بازار جهانی انرژی و حوادث ناپایدار سیاسی و اقتصادی در سراسر جهان باشد.
پیداست که ایالات متحده پایدارترین موقعیت را از نظر تامین انرژی به خود اختصاص داده است. در این میان رقیب اصلی ایالات متحده یعنی چین٬ وابستگی بیشتری به واردات انرژی دارد اما میزان زیادی از واردات خود را از روسیه که کشوری قابل اطمینان برای چین محسوب می‌شود، انجام می‌دهد. وضعیت برای دو کشور آلمان و ترکیه تا حدود زیادی مشابه است و هر دو به منابع انرژِی خارج از مرزهای خود وابستگی شدید دارند و سهم روسیه در تامین انرژی هر دو کشور قابل توجه است. هر چند برای آلمان نقش روسیه پررنگ‌تر است.
برای یک برنامه بلندمدت لازم است که ترکیه این وابستگی را به میزان زیادی کاهش دهد تا از تلاطم‌های سیاسی و اقتصادی در خارج از مرزهایش ضربه نبیند و امنیت انرژی خود را افزایش دهد. در یک نگاه کلی٬ در سراسر دنیا نفت و سوخت‌های فسیلی همچنان برای سالیان زیاد حاکمان بلامنازع بازار انرژی جهانی خواهد بود.
انتهای پیام/د
